Deprem Sonrası Yas Süreci ve Travmatik Stres Bozukluğu

Deprem Sonrası Yas Süreci ve Travmatik Stres Bozukluğu

Deprem Sonrası Yas Süreci ve Travma Sonrası Stres Bozukluğu

Travmatik bir durum sırasında ve sonrasında korkmak doğaldır. Korku, tehlikeye karşı savunmaya veya tehlikeden kaçınmaya yardımcı olmak için vücutta birçok değişikliği tetikler. Neredeyse herkes travmadan sonra bir dizi semptom yaşar, birçok kişi tedaviye ihtiyaç duymadan bu semptomları atlatabilir. Bazı kişilerde belirtiler, uzun süre devam edebilir ve bu kişilere Travma Sonrası Stres Bozukluğu teşhisi konulabilir.1

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Nedir?

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB), travmatik bir ya da birden fazla olay yaşamış veya tanık olmuş kişilerde ortaya çıkabilen psikiyatrik bir bozukluktur. Kişiler bunu duygusal veya fiziksel olarak zarar veren ya da yaşamı tehdit edici bir olay sonrasında deneyimleyebilirler; zihinsel, fiziksel, sosyal ve/veya ruhsal olarak etkilenebilirler.2

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Tipleri

Travma yaşayan pek çok kişi olmasına rağmen sadece bir kısmında Travma Sonrası Stres Bozukluğu gelişir, örneğin depremi yaşayanlarda %20’sinde TSSB görülür. Deprem gibi travmatik bir olayın kişi üzerindeki etkileri, büyüklüğü, kişinin genel ruhsal sağlığı gibi durumlara bağlı olarak farklı TSBB tipleri ve belirtileri görülebilir.3

TSSB, semptomların kişinin üzerinde ne tür bir etkiye sahip olduğu göz önünde bulundurularak hafif, orta ya da şiddetli olarak değerlendirilir. Bu, kişinin deneyiminin ne kadar korkutucu veya üzücü olabileceğinin bir açıklaması değildir, yalnızca yaşadığı belirtilerin değerlendirmesidir.4

TSSB bazı durumlarda aşağıdakiler gibi farklı şekillerde tanımlanabilir:

• Gecikmiş Başlangıçlı Travma Sonrası Stres Bozukluğu

TSSB genellikle bir travmadan sonraki ilk 6 ay içinde gelişir, ancak bazı insanlarda TSSB'nin gelişmesi yıllar alabilir. Buna gecikmiş başlangıçlı Travma Sonrası Stres Bozukluğu denir ve semptomları TSSB ile aynıdır.4

• İkincil travma

Travma yaşamış bir yakınınızı desteklerken TSSB semptomları geliştirmek mümkündür. Olay başka birinin başına gelse de, olayın etkisi sizin için travmatik hale gelir. Ayrıca işinizin bir parçası olarak travmatik olaylara tanık olmanız veya duymanız gerekiyorsa da ikincil travma yaşayabilirsiniz.5

• Karmaşık Travma Sonrası Stres Bozukluğu

Karmaşık TSSB, genellikle TSSB'nin semptomlarına sahiptir ancak aynı zamanda travmadan sonra deneyimlediğiniz aşağıdaki gibi bazı kişilik değişikliklerini de tanımlar. Örneğin:5

• Duyguları kontrol etmede zorluk

• Değersizlik, düşmanca duygular ve umutsuzluk

• Kişinin ne yaşadığını kimsenin anlayamayacağı hissi

• Arkadaşlıklardan ve ilişkilerden kaçınma

• İntihar düşünceleri

• Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Belirtileri

TSSB, herkesi farklı şekilde etkileyebilir. Belirtiler deprem gibi travmatik olaydan sonraki bir ay içinde ortaya çıkabilir, bazen de olaydan yıllar sonra görülebilir.6 Genel olarak görülen semptomlar şunlardır:3

• Yeniden yaşama (hatırlama): Travma yaşayan kişide olaydan sonra olayla ilgili anıların zihinde canlanması sık görülür. Bu durum, kişiyi rahatsız edebilir ve iç sıkıntısı, çarpıntı, terleme, titreme, nefes alamama gibi belirtilere yol açabilir. Bazen de kişi olayı gerçekten yaşıyor gibi hissedebilir. Örneğin, sarsıntı olmadığı halde yer sallanıyor gibi hissedebilir, uyanıkken travmatik anla ilgili hayaller görebilir ve gördüğü ya da hissettiği duruma göre davranabilir.

• Kaçınma: Kişi olayı hatırlatan yer, durum, konuşma, hatta duygu ve düşüncelerden mümkün olduğunca uzak durmaya çalışır. Örneğin enkaz altında kalmış bazı kişiler olay yerini, hatta o şehri ziyaret edemeyebilir, olaydan bahsedemeyebilir. Bazen de olayın ayrıntılarını unutarak etkilerinden kaçınmaya çalışabilir. Bu durum olayı hatırlamak istemekten farklıdır, istese bile hatırlayamaz.

• Aşırı uyarılma: Travmadan etkilenmiş kişi kendilerini sürekli tetikte hissedebilir. Her an o olay tekrar olacakmış gibi gelebilir. Davranışlarını bu ihtimale göre şekillendirip aşırı tedbirli davranabilir. Ayrıca ani ses ve hareketlerde irkilme veya yerinden sıçrama gibi tepkiler görülebilir. Kapı çarpması, yüksek sesle konuşma, birinin aniden odaya girmesi gibi beklenmedik durumlar kişinin bu tepkileri vermesine ve çarpıntı, terleme, titreme, nefes daralması gibi belirtilere yol açabilir.

• Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Nasıl Önlenir?

Travmatik bir olay yaşayan birçok insan ilk başta TSSB benzeri semptomlar gösterir ve korku, endişe, öfke, depresyon, suçluluk gibi yaygın tepkiler verebilir. Bununla birlikte, travmaya maruz kalan kişilerin çoğunda Travma Sonrası Stres Bozukluğu gelişmez. Yakınlarından ya da bir uzmandan zamanında yardım ve destek almak, normal stres tepkilerinin kötüleşmesini ve TSSB'ye dönüşmesini engelleyebilir.7

• Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Tedavisi

Travma Sonrası Stres Bozukluğu tedavisinde hem ilaçlar hem de psikolojik tedaviler etkilidir. Travmatik bir olaya karşı herkesin tepkisi farklı olabilir, bu nedenle travmanın etkilerinin giderilmesi için kişinin ihtiyacına göre farklı tedavi yaklaşımları planlanmalıdır. Tedavi planı için bir uzmana başvurmak önemlidir.6

Deprem Sonrasında Yaşadığınız Strese Karşı Neler Yapabilirsiniz?

• Stres tepkileri vermenizin normal olduğunu unutmayın.

Deprem gibi travmatik bir olaydan sonra kaygı ve buna bağlı çarpıntı, nefes almakta güçlük gibi belirtiler ortaya çıkabilir, bunlar kişinin kendisi tehlike altında hissettiğinde meydana gelen olağan belirtilerdir. Kaygınız azaldığında bu belirtiler kendiliğinden ortadan kaybolacaktır.8

• Yaşadığınız olayı bir yakınınızla konuşmaktan çekinmeyin.

Çevrenizdeki insanlardan alacağınız sosyal destek travma sonrası hissettikleriniz üzerinde iyileştirici etkiye sahiptir. Duygularınızı, üzüntünüzü bastırmaya çalışmayın. Bu olayla ilgili duygu ve düşüncelerinizi sizi dinleyebilecek arkadaşlarınız, akrabalarınız ya da komşularınız gibi yakınlarınızla paylaşmayı deneyebilirsiniz.8

• Depremden sonra kapalı yerlerde bulunmaktan kaygı duyuyorsanız yardım isteyebilirsiniz.

Depremden sonra kapalı ortamlara girmek ya da kalabalık yerlerde bulunmak sizin için kaygı verici olabilir. Böyle bir durumda bunları yapmaktan kaçınmak yerine kaygınız azalana dek bir yakınınız ile birlikte kapalı ya da kalabalık ortamlara girmeyi deneyebilirsiniz.8

• Depreme ait görsellere ve videolara çok fazla maruz kalmamaya çalışın.

Yetişkinler bazen görüntüleri izlemek ihtiyacı duyabilirler ancak çocuklar başta olmak üzere tekrar tekrar, gün boyunca yıkım görüntülerini izlemek ruhsal etkilenmenizi artırabilir.8

• İlk günlerde uykusuzluk yaşamanın normal olduğunu unutmayın.

Deprem sonrasında ilk günlerde uykusuzluk, iştahsızlık, bir şey yapmak istememe, halsizlik, çaresizlik, umutsuzluk gibi durumlar yaşamak normaldir. Uykunuz birkaç gün sonra düzelecektir, bu nedenle ilaç ya da alkol gibi maddelerle uykunuza müdahale etmeyin. Eğer yaşadığınız durumlar uzun süre düzelmezse bir uzmana başvurun.8

• Sağlığınıza özen gösterin.

Alkol ve tütün ürünleri kullanımı gibi sağlığınızı olumsuz etkileyecek davranışlar yerine, yürüyüş, arkadaşlarınızla dertleşmek, doğada zaman geçirmek gibi rahatlamanızı sağlayacak aktiviteleri tercih edin. Çok yoğun endişe hissediyorsanız nefes egzersizleri, gevşeme egzersizleri endişenizi azaltmaya yardımcı olabilir.8

Daha detaylı bilgi almak için 2023 Yılında Sağlıklı Yaşama Var mısın içeriğimize göz atabilirsiniz.

• Deprem Sonrası Yas Dönemi (Süreci) Nasıl Atlatılır?

Yas, sevilen birinin ölümü nedeniyle oluşan doğal bir tepkidir. Kaybı yaşayan kişiye, ölen kişiyle olan ilişkiye ve ölüm biçimine göre değişkenlik gösterebilen yas süreci dört temel evreden oluşmaktadır:9

1. Evre: Birkaç saat-birkaç hafta arasında değişebilen bu evrede sevdiği birini kaybeden kişi ölümün gerçekliğini kavramakta zorlanır. Bu dönemde hatırlamada güçlükler, bedensel belirtiler görülebilir.9

2. Evre: Kişi kaybın acısını giderek daha fazla hisseder, yoğun üzüntü, özlem duyguları, ölen kişiyi arama ve ağlama gibi tepkiler verilebilir. Zihin ölümle meşgul olduğu için öfke, huzursuzluk, korku, heyecan, konsantrasyon güçlüğü ve isteksizlik görülebilir.9

3. Evre: Kaybın geri dönmeyeceği gerçeği giderek fark edilir, ümitsizlik ve çaresizlik gibi duygular ortaya çıkabilir. Bunlara bağlı olarak yorgunluk-bitkinlik, isteksizlik ve ilgi kaybı görülebilir.9

4. Evre: Kişinin özlem ve üzüntü duygularının yoğunluğu yavaş yavaş azalır. Ölen kişinin anıları ile birlikte, kişi kayıptan önceki haline döner, yaşamını yeniden düzenler.9

Bazen sevilen kişinin ölümü ani, beklenmedik bir şekilde gerçekleştiğinde ve/veya kişi bunlara tanık olduğunda yas belirtileri daha şiddetli olabilir ve yas süreci daha uzun sürebilir. Bu süreç travmatik yas olarak adlandırılır.9

Yas sürecindeki kişilere yardımcı olmak için aşağıdaki adımları deneyebilirsiniz:

• Bazen sevilen kişinin ölümü ani, beklenmedik bir şekilde gerçekleştiğinde ve/veya kişi bunlara tanık olduğunda yas belirtileri daha şiddetli olabilir ve yas süreci daha uzun sürebilir. Bu süreç travmatik yas olarak adlandırılır.9

• Kişinin kaybın gerçekliğini fark etmesi ve kabullenebilmesine yardımcı olmak için ölen kişi hakkında konuşmaya cesaretlendirebilirsiniz.9

• Üzüntü, acı, sıkıntı, öfke, çaresizlik gibi duygularını dile getirmesi için alanlar oluşturabilirsiniz.9

• Kişinin acısını azaltmak için “Güçlü olmalısın”, “Hayat devam ediyor, “Yakında geçecek, bitecek”, “Çocukların için ayakta kalmalısın” gibi sözler söylemek yerine, yaşanan duyguları anlamaya ve paylaşmaya çalışabilirsiniz.9

• Kişinin kültürü ve inancı doğrultusunda cenaze ve yasla ilgili törenleri yapabilmesine yardımcı olabilirsiniz.9

• Ölen kişi olmadan yaşayabilmek ve bağımsız kararlar alabilmek için baş etme yollarını öğrenmesine destek olabilirsiniz.9

• Kişinin aile, arkadaş, komşu gibi sosyal destek verebilecek kişilerle temasını güçlendirebilir, gerekirse ruh sağlığı hizmeti veren kişi ve/veya kurumlara yönlendirebilirsiniz.9

• Alkol ve/veya uyuşturucu madde kullanımı, kayıpla ilgili yerlerden kaçınma gibi baş etme yöntemlerini fark ederseniz, kişiyle bunları konuşabilirsiniz.9

• Kişiyi çalışma yaşamına yönlendirebilir, öğrencileri okula devam etmeleri için destekleyebilir, çalışmayanları, yaşlıları ve ev kadınlarını yeni ilgi ve uğraşı alanları bulmaları için teşvik edebilirsiniz.9

Yasın kişiden kişiye değişebilen bir süreç olduğunu, aynı ailenin bireylerinin bile farklı tepkiler verebileceğini unutmayın. Herkesin yasını bireysel farklılıklarıyla yaşamasına fırsat vermek önemlidir.9

Referanslar: 

1) https://www.nimh.nih.gov/health/topics/post-traumatic-stress-disorder-ptsd (Son erişim tarihi: 12.04.2023)

2) https://www.psychiatry.org/patients-families/ptsd/what-is-ptsd (Son erişim tarihi: 12.04.2023)

3) https://psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/28/travma-sonrasi-stres-bozuklugu (Son erişim tarihi: 13.04.2023)

4) https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/post-traumatic-stress-disorder-ptsd-and-complex-ptsd/about-ptsd/ (Son erişim tarihi: 13.04.2023)

5) https://mentalhealth-uk.org/help-and-information/conditions/post-traumatic-stress-disorder-ptsd/types-of-ptsd/(Son erişim tarihi: 13.04.2023

6) https://www.healthdirect.gov.au/post-traumatic-stress-disorder-ptsd (Son erişim tarihi: 13.04.2023)

7)https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/post-traumatic-stress-disorder/symptoms-causes/syc-20355967(Son erişim tarihi: 14.04.2023)

8) https://psikiyatri.org.tr/uploadFiles/30102020185430-TPD-Afet-Sonrasi-Bilgilendirme-Brosuru.pdf (Son erişim tarihi: 14.04.2023)

9) https://psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/19/yas-sureci (Son erişim tarihi: 14.04.2023)